OTOMATİK TREN
DENETİMİ – (AUTOMATIC TRAIN SUPERVISION)
Metro Sinyalizasyon sistemlerinde
tren trafiği kumanda merkezinde bulunan Komuta Kontrol sistemi tarafından
izlenilmekte ve yönetilmektedir. Sinyalizasyon sisteminin bu alt sistemi IEEE
1474 standardına göre Automatic Train Supervision kısaca ATS olarak
adlandırılmaktadır. ATS sistemi, sistem işletimini izlemekte, sistem durum
bilgisini operatöre göstermekte ve sistemin çeşitli fonksiyonları için otomatik
kontroller sağlamaktadır. Tren trafiğinin önceden belirlenmiş servis tarifesine
göre otomatik kumandasını sağlamaktadır. Bir servis arızası durumunda, Trafik
Operatörleri vasıtasıyla gerekli düzeltici stratejilerin uygulanması için talep
girişine de imkan sağlamaktadır. ASELSAN COBALT Sinyalizasyon Sisteminin tren
trafiğini izleyen ve yöneten alt sistemi COBALT Maestro olarak
adlandırılmaktadır. Bu sistem ilk olarak Gayrettepe-İstanbul Havalimanı metro
hattında 2023 yılının ilk günleri itibarıyla kullanıma alınmış ve 7/24 olarak
operatörlere hizmet vermektedir.
ATS Operatör Arayüzü COBALT CBTC
sisteminin izlenmesinin ve yönetilmesinin gerçekleştirildiği kullanıcı ara yüzü
ATS Operatör ara yüzü yazılımı ile sağlanmaktadır. Operatör Ara yüzünde Hat
Görüntüsü, Alarm/ Olay Ekranı, Ekipman Durumu, Tarife Ekranı, Tren Hareket
Grafiği başta olmak üzere çeşitli yönetim ekranları bulunmaktadır. Hat
görüntüsü üzerinden tren hareketleri, hat ekipmanları görüntülenmekte ve
yönetilmektedir. Hat görüntüsü grafik, sembol ve renk gösterimleriyle
desteklenen hattın bir coğrafi sunumudur.
ATS Operatörü tren trafiğini
yönetmek için hat öğelerine veya trenlere manuel taleplerde bulunabilir. Bu
şekilde bir treni durdurabilir, bir makas üzerinden diğer hatta alabilir,
işletmeden çıkarabilir veya işletme dışındaki bir treni tekrar servise
alabilir. Operatör tarafından yapılan manuel işlemlerin otomatik tren
işletimini etkilemesi durumunda COBALT Maestro bir alarm üreterek kullanıcıyı
bilgilendirmektedir. Ekipman durumu sayfasında ekipmanların bağlantı ve genel
sağlık durumları görüntülenmektedir. Trenler, saha ekipmanları, merkezi
ekipmanlar için ayrı bölümler olup, Operatör tek bir bakışta sistemi bütünsel
olarak görebilmektedir. COBALT Maestro, sisteme gelen olayları ve alarmları
kaydeder ve operatörün görüntüleyebilmesi için alarm/olay ara yüzü sunmaktadır.
Alarm/olay genel izleme ekranında, sistemde bulunan tüm olaylar ve alarmlar
görüntülenmektedir. ATS operatörü alarm ve olayları, kronolojik sıraya, öncelik
seviyesine, ekipman kimliğine göre, alarm grubuna, türüne ve durumuna göre
sıralama imkanı sunmaktadır. Tren Hareket Grafiği ekranı, trafik operatörünün
trenlerin zaman çizelgesini, istasyonlar bazında grafiksel olarak görmesini
sağlamaktadır.
Tarife Yönetimi
COBALT CBTC Sisteminde tren
işletimi günlük tarifeler vasıtasıyla yapılmaktadır. Tarife hazırlama yazılımı
ile işletme tarifelerinin kullanıcı ihtiyaçlarına göre oluşturulabilmekte ve
oluşturulan tarifenin uygulanabilirliği simüle edilebilmektedir. Tarife
Hazırlama yazılımı kullanıcı dostu bir ara yüze sahiptir. Tarife hazırlama
yazılımı, günün belirlenen saat aralıkları için, belirlenen işletme döngüsünde,
hedeflenen sefer aralığı (headway) süresine veya verilen tren sayısına göre
otomatik tarife hazırlayabilmektedir. Hazırlanan tarifelerde çakışma yönetimi
yapılmakta, tren trafiğinin engellemesine izin verilmemektedir. Uygulama gün
içinde birden çok tarifenin oluşturulmasına ve saat aralıkları bazında hangi
tarifenin uygulanacağının ayarlanabilmesine imkan vermektedir.
Otomatik tarife üretimi
istasyonlar arası sürüşlerin dinamiği dikkat edilerek yapılmaktadır. Tarife
hazırlama yazılımında araç parametreleriyle sürüş dinamikleri dikkate alınarak
istasyonlar arası süreler çıkarılmakta ve hesaplama sonucunda elde edilen zaman
değerleri tarife oluşturma algoritmalarına aktarılmaktadır. Elde edilen
tarifenin Tren Hareket Grafiği (Trenlerin Konum-Zaman grafikleri) bilgisi
çıkarılarak uygunluğu kullanıcıya gösterilir. Bu uygulamanın çıktısı olan
tarife bilgisi üzerinden simülatörde simülasyon başlatılarak uygulanabilirliği
simüle edilmektedir. ATS tarife yazılımı kontrolünde koşturulan simülasyon
sonucunda araçların tarifeye uygun olarak hareket etmesi durumunda tarifenin sisteme
aktarımına izin verilmektedir.
İşletme Tarzları
COBALT Maestro trenlerin
işletilmesi için Tarifeli İşletme (Otomatik) Tarzı, Sabit Sefer Aralığı İşletme
Tarzı ve Elle Kumanda Tarzı olmak üzere üç ayrı işletme tarzı sunmaktadır. ATS
operatörü işletme tarzlarından herhangi birini seçerek tren trafiğini
yönetebilmektedir. Tarifeli İşletme tarzında COBALT Maestro trenleri mevcut
tarifeye mümkün olduğunca yakın işletecek şekilde düzenlemektedir. Sistem
tarifeli işletme tarzında (otomatik tarzda) çalışırken tarife ile
ilişkilendirilen trenlere bir sefer kimliği atamaktadır. Trenler bu sefer
kimliğine göre hedef istasyon almakta ve yönlendirilmektedir. Tarifede
trenlerin her seferi için tanımlanan peronlarda planlı varış ve kalkış saatleri
bulunmaktadır. Tarife dahilinde tahsisi yapılmamış trenler manuel olarak
yönlendirilmektedir. Tarife ekranında işletilen tarife ve verileri
görüntülenmekte, tarifeye atanan trenlerin gerçek zamanlı verileri tarifede
planlanan verilerin karşısına işlenmektedir. COBALT Maestro tarifeli işletme
altındaki bir treni otomatik olarak regüle etmektedir. Sistem, trenlerin
seyrini herhangi bir gecikme ya da erken gelme durumuna göre tarifeye mümkün
olduğunca yakın şekilde tutmak için istasyondan istasyona seyir süresini
uzatmak ya da kısaltmak suretiyle performans seviyesini değiştirebilmekte veya
peronda bekleme süresini tarifede bulunan maksimum ve minimum değerler arasında
ayarlayabilmektedir. Trenin istasyona erken gelmesi durumunda peronda bekleme
süresini tarifede bulunan maksimum değeri geçmeyecek şekilde ayarlanmaktadır.
Trenin istasyona geç gelmesi durumunda peronda bekleme süresini tarifede
bulunan minimum değerin altına inmeyecek şekilde ayarlamaktadır.
Sistemde döngü ataması yapılan
trenleri sabit sefer aralığı ile birbirinden ayırmak için sabit sefer aralığı
işletme tarzı seçilebilmektedir. Sabit Sefer Aralığı İşletme Tarzında COBALT
Maestro, döngüde çalışan tren sayısına ve belirlenen peron bekleme sürelerine
göre sabit bir sefer aralığı hesaplamaktadır. Operatör sefer aralığı değerini
değiştirmek isterse döngüdeki tren sayısını veya döngüdeki bekleme sürelerini
değiştirebilmektedir. Sabit sefer aralığı işletme tarzında çalışırken sistem
bekleme sürelerinde regülasyon yapmaktadır. Regülasyon için uygulanması istenen
değerler operatör tarafından değiştirilebilmektedir. COBALT Maestro, bir tarife
seçilmediği zaman trenleri operatör komutlarıyla yönlendirme özelliğine
sahiptir. Sistemde manuel işletimi kolaylaştırmak ve tarifesiz çalışan trenleri
yönlendirmek için bazı özellikler mevcuttur. Trenler bir döngü ataması ile tek
yön hedefi vererek veya manuel güzergâh kurularak yönlendirilebilmektedir.
Yeniden Oynatma
ATS operatörü COBALT Maestro
tarafından kaydedilen bilgileri bakım ve yeniden oynatma uygulaması üzerinden
yeniden izleme imkânına sahiptir. Operatör yeniden izleme yapmak istediği veri
dosyasını tarih ve zaman belirterek seçebilmektedir. Yeniden oynatma işlevi
verilerin kaydedildiği zamandaki görsel ekrana bakılmaksızın herhangi bir ATS
penceresini açabilme ve görüntüleme imkanı sağlamaktadır. Yeniden oynatma
sırasında, ATS Operatör Uygulamasında görüntülenmesi istenen katmanlar
seçilerek görüntülenme sağlanabilmektedir.
Depo Yönetimi
COBALT Maestro depo bölgesindeki
trenlerin parklanmasını, yıkanmasını ve tekrar işletmeye verilmesini yönetmek
üzere otomatik işlevlere sahiptir. Parklanma işlevi parklanma listesi üzerinden
yönetilmektedir. Sistemde depo bölgesine gelen bir tren otomatik parklanma
işlevi etkin ise parklanma listesinde yapılan önceliklendirmeye göre parklanma
alanlarına park edilmektedir. Park edilen trenler operatörün seçimine göre uyku
moduna geçmektedir. Operatöre parklanma listesine müdahale imkanı da
sağlanmaktadır. Trenlerin belirli bir takvime göre yıkanması için yıkama
listesi bulunur. Yıkama listesindeki gün ve saati gelen trenler için ATS,
trenleri otomatik olarak yıkama hattına yönlendirmektedir. Eğer yıkama zamanı
gelen tren park bölgesinde değilse ATS alarm oluşturmaktadır. Otomatik yıkanan
tren için bir sonraki yıkama zamanı operatör tarafından girilen parametrik bir
süre ile yıkama listesine işlenmektedir. Trenlerin işletmeye verilmesi sevk
listelerine göre yapılır. Tarifeli işletim esnasında bir trenin depodan çıkış
yapması gerektiğinde sevk listesine bakılmakta ve listede sevk önceliği bulunan
tren servise alınmaktadır. Servise alınacak tren uyku modunda ise öncelikle
uyandırma işlemi yapılmaktadır. Sevk listesi ATS ekranında gösterilmektedir.
Operatöre sevk listesine müdahale imkanı da sağlanmaktadır.